ΑΡΧΑΙΩΝ ΛΟΓΟΣ

ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ,  ΑΝΤΙΓΟΝΗ
ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΔΙΔΑΧΘΕΙΣΑ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΕΝ ΕΤΕΙ 441 π.Χ.
ΤΑΞΗ Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ,  ΑΝΤΙΓΟΝΗΔΙΔΑΧΘΕΙΣΑ  ΕΝ ΦΑΡΚΑΔΟΝΙ , ΕΝ ΕΤΕΙ 2019 μ. Χ.
Διδάσκουσα –Φιλόλογος: ΓΡΑΜΜΕΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ
 

liagram

Φύλλο εργασίας

Σκηνική ενότητα 441-457

Ερµηνευτικές παρατηρήσεις

1) Η Αντιγόνη οδηγείται από τον φύλακα µπροστά στον Κρέοντα µε σκυφτό το

κεφάλι. Πώς εξηγείτε αυτή της τη στάση και πώς νοµίζετε ότι την αντιλαµβάνεται ο

Κρέων (στ. 441-442);

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………….

2) Τι επιδιώκει να µάθει µε τις ερωτήσεις του ο Κρέων από την Αντιγόνη και σε τι

αποσκοπεί µε αυτή την ανάκριση;

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………….

3) Με ποιον τρόπο απαντά η Αντιγόνη στον Κρέοντα και µε ποια επιχειρήµατα

υπερασπίζεται την πράξη της (χαρακτηριστικά άγραφων ηθικών νόµων);

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………….

4) Γιατί ο φύλακας αποχωρεί από τη σκηνή;

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………….

5) Να εντοπίσετε τα σχήµατα λόγου στους στ. 441-457 (αναδίπλωση, εκ παραλλήλου,

πλεονασµός, µεταφορά).

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………….

Λεξιλογικές-ετυµολογικές/γραµµατικές/συντακτικές παρατηρήσεις

1) α) τεµάχιο, τµήµα, ταµείο, τοµέας, β) βάδην, βάση, βωµός, βέβηλος, βέβαιος,

βαθµός, βάθρο: να βρείτε τις λέξεις του κειµένου µε τις οποίες είναι οµόρριζες οι

οµάδες λέξεων που σας δίνονται.

2) Να εντοπίσετε τις αντωνυµίες του αποσπάσµατος και να τις κλίνετε.

3) µὴ δεδρακέναι, µὴ πράσσειν, ὑπερβαίνειν: να αναγνωριστούν συντακτικά τα

απαρέµφατα.

ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (ΕΝΟΤΗΤΑ 11η)

1. Ποιο ζήτημα πραγματεύεται ο Πλάτων στην αλληγορία του σπηλαίου και πώς αυτό σχετίζεται με το κεντρικό θέμα της Πολιτείας;

1. Στην αλληγορία του σπηλαίου ο Πλάτων πραγματεύεται την επίδραση της παιδείας στην ανθρώπινη φύση, τον καθοριστικό της ρόλο στη συγκρότηση μιας δίκαιης και ευνομούμενης πολιτείας. Σε μια τέτοια πολιτεία η εξουσία θα ασκείται από τους αληθινά πεπαιδευμένους (φιλοσόφους – βασιλείς) και όχι από τους αμαθείς και θα αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος, ώστε να εξασφαλίζεται η ευδαιμονία όλων. Ο Πλάτων πίστευε ακράδαντα ότι η ορθή παιδεία αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα για την ηθική αναμόρφωση του ανθρώπου, για την άσκηση της δικαιοσύνης σε κάθε έκφανση της ζωής του. Όπως και ο δάσκαλος του, θεωρούσε τη φαυλότητα και την αδικία προϊόν άγνοιας, ελλιπούς ή εσφαλμένης αγωγής, και κύρια αιτία για τα δεινά και την κακοδαιμονία των ανθρώπων. Με τον τρόπο αυτό συνδέεται το θέμα της συγκεκριμένης αλληγορίας (παιδεία) με το βασικό θέμα του διαλόγου (δικαιοσύνη).

2. Σύμφωνα με την εισαγωγή του σχολικού βιβλίου, «η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέγει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση». Με βάση το παραπάνω δεδομένο, να δώσετε την αλληγορική ερμηνεία των όρων: «υπόγειο σπήλαιο», «δεσμώτες του σπηλαίου», «επίγειος κόσμος», «άνθρωποι του επίγειου κόσμου», «ομοιώματα», «ήλιος».

2. Το υπόγειο και μισοσκότεινο σπήλαιο: ο διαρκώς μεταβαλλόμενος και γι’ αυτό παραπλανητικός και κίβδηλος κόσμος των αισθητών (ο κόσμος της απατηλής φαινομενικότητας), τον οποίο οι άνθρωποι συλλαμβάνουν με τις αισθήσεις τους και εσφαλμένα τον θεωρούν ως τον μόνο πραγματικό και αληθινό. Κατά τον Πλάτωνα, ο αισθητός κόσμος, στον οποίο διαβιούν οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της επίγειας παρουσίας τους, είναι υλικός και φθαρτός, ένα ατελές αντίγραφο του νοητού κόσμου.

Οι ένοικοι του σπηλαίου (οι αλυσοδεμένοι δεσμώτες): οι απαίδευτοι / αφιλοσόφητοι άνθρωποι των υφιστάμενων πολιτικών κοινωνιών, οι οποίοι, χωρίς να το γνωρίζουν, ζουν μέσα στο σκότος της αμάθειας και της απαιδευσίας, δέσμιοι των παραπλανητικών δεδομένων του αισθητού κόσμου.

Ο επάνω από το σπήλαιο κόσμος: ο υπερβατικός κόσμος των νοητών (των πλατωνικών Ιδεών), που γίνεται αντιληπτός μέσω της νόησης και όχι των αισθήσεων και στον οποίο μετοικεί η ψυχή μετά την αποδέσμευσή της από το φθαρτό σώμα. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο νοητός κόσμος είναι ο μόνος αληθινός, ο μόνος που παρέχει αληθινή γνώση. Είναι άυλος, άφθαρτος, αμετάβλητος, αιώνιος και ακατάλυτος.

Οι άνθρωποι που βρίσκονται στον επίγειο κόσμο: η αιώνια και αναλλοίωτη ουσία κάθε νοητής οντότητας, την οποία ο Πλάτων αποκαλεί Ιδέαν ενός Όντος (Ιδέα της ωραιότητας, της δικαιοσύνης κ.τ.λ.) και που μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο μέσω της νόησης (άρα: ανήκει στο νοητό κόσμο). Η «θέασις» των Ιδεών αποτελεί, κατά τον φιλόσοφο, τη μόνη αληθινή γνώση, ενώ οτιδήποτε άλλο είναι «δόξα» (δοξασία), με ελάχιστη ή και ανύπαρκτη γνωσιολογική αξία.

Τα τεχνητά αντικείμενα που μεταφέρουν οι άνθρωποι του επίγειου κόσμου: οι χωρο-χρονικές εκφάνσεις (είδωλα, εξεικονίσεις) των Ιδεών στο αισθητό σύμπαν (δίκαιοι άνθρωποι ή πράξεις, ωραία πρόσωπα ή πράγματα κ.τ.λ.), οι οποίες γίνονται αντιληπτές μέσω των αισθήσεων, γι’ αυτό και ανήκουν στον αισθητό κόσμο.

Ο ήλιος: το «Αγαθόν» ή η «Ιδέα» του «Αγαθού», η υπέρτατη αλήθεια, από την οποία εκπηγάζει κάθε Ιδέα στο νοητό κόσμο. Ο Πλάτων διευκρινίζει ότι, όπως ο ήλιος, ως πηγή του φωτός και αιτία της όρασης στο αισθητό σύμπαν, είναι η αιτία της ύπαρξης όλων των ὁρωμένων και ταυτόχρονα το μέσο με το οποίο αυτά «ὁρῶνται», έτσι και το Αγαθόν, ως πηγή της αλήθειας και αιτία της νόησης στο νοητό σύμπαν, είναι η αιτία της ύπαρξης όλων των νοουμένων και ταυτόχρονα το μέσο με το οποίο αυτά νοούνται.

3. Ο Σωκράτης απευθυνόμενος στον Γλαύκωνα περιγράφει δύο κόσμους. Ποιοι είναι αυτοί και ποια τα βασικά τους χαρακτηριστικά, όπως προκύπτουν από την ενότητα;

3. Ο Σωκράτης, συνομιλώντας με τον Γλαύκωνα για τη λειτουργία της δικαιοσύνης, παραθέτει μια αλληγορική διήγηση, μέσω της οποίας εκφράζει τις απόψεις του για το ρόλο της παιδείας στη συγκρότηση μιας δίκαιης πολιτείας. Αντιπαραθέτει, λοιπόν, δύο κόσμους, αυτόν του υπόγειου σπηλαίου και αυτόν που βρίσκεται έξω από το χώρο της σπηλιάς, στην επιφάνεια της γης. Ο πρώτος είναι ο αισθητός κόσμος, που είναι ψεύτικος και απατηλός. Σε αυτόν ζουν αλυσοδεμένοι δεσμώτες, που αντιλαμβάνονται τα πάντα μέσω των αισθήσεών τους, οι οποίες τους εξαπατούν. Οι άνθρω­ποι αυτοί έχουν τη δυνατότητα να βλέπουν μόνο τις σκιές των μορφών τους και των τεχνητών αντικειμένων και τις εκλαμβάνουν ως αληθινές υπάρξεις. Πρόκειται, δηλαδή, όχι για τα πραγματικά αντικείμενα αλλά για τα ομοιώματα αυτών. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών. Όσοι δεσμώτες ξεφύγουν από τα δεσμά της άγνοιας και της αμάθειας, αντικρίζουν το φως του ήλιου, την Ιδέα του Αγαθού. Εκεί ενοικούν τα «όντως όντα», τα οποία είναι άφθαρτα και άυλα και ανεπηρέαστα από τις μεταβολές του αισθητού κόσμου. Οι απελευθερωμένοι δεσμώτες γνωρίζουν εκεί την απόλυτη αλήθεια, την ύψιστη γνώση, μακριά από την πλάνη του αισθητού κόσμου.

4. Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πλάτωνας στην παρούσα ενότητα και ποιος ο λειτουργικός ρόλος του καθενός από αυτά;

4. Στη συγκεκριμένη ενότητα χρησιμοποιούνται ποικίλοι εκφραστικοί τρόποι για να αισθητοποιηθεί η εικόνα του σπηλαίου. Ο βασικότερος από αυτούς είναι η αλληγορία, μια πλατιά μεταφορά με την οποία ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Αυτή σηματοδοτείται από τις πρώτες κιόλας φράσεις του κειμένου και συγκεκριμένα με την προστακτική «ἀπείκασον», με την οποία ο Σωκράτης καλεί το Γλαύκωνα να παρομοιάσει τον αισθητό κόσμο με μια υπόγεια και σκοτεινή σπηλιά. Πρόθεσή του είναι να γίνει πιο παραστατικός, πιο άμεσος και πιο εύκολα κατανοητός στο συνομιλητή του. Γι’ αυτό και παραθέτει την αλληγορία σε διαλογική μορφή και σε β΄ ενικό πρόσωπο, ώστε να αποφευχθεί η μονοτονία μιας μακροσκελούς διήγησης και να αποκτήσει ενδιαφέρον ο λόγος του. Τέλος, η αφήγηση του Σωκράτη διακρίνεται για τη μεγάλη εικονοπλαστική της δύναμη, καθώς περιγράφονται με ζωντάνια οι δύο κόσμοι, ο αισθητός και ο νοητός, όπως και οι δεσμώτες μέσα στο ημίφως του σπηλαίου και οι σκιές που αντικρίζουν. Οι εικόνες είναι κατά κύριο λόγο οπτικές, ενώ υπάρχει και μια κινητική, η οποία αφορά αυτούς που μεταφέρουν κάθε λογής αντικείμενα πίσω από το τοιχίο. Έτσι, ο Πλάτωνας καταφέρνει να αποδώσει με πιο εύληπτο τρόπο την κατάσταση της αμάθειας και της πλάνης στην οποία βρίσκονται οι δεσμώτες του σπηλαίου.

5. Ποιο είναι το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου;

5. Το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου είναι η παιδεία («παιδείας τε πέρι καί ἀπαιδευσίας»), ως μέσο για τη στροφή της ψυχής προς το φως, δηλαδή προς την ενατένιση του μέγιστου μαθήματος, του «ἀγαθοῦ». Η παιδεία είναι ο καθοδηγητής του θεϊκού στοιχείου που ενυπάρχει στον άνθρωπο προς την περιοχή του όντος, καθώς και η κάθαρση της ψυχής απ’ τις γήινες επιθυμίες. Το λειτούργημα αυτό της καθοδήγησης και κάθαρσης έχουν υποχρέωση να αναλάβουν μόνο οι ορθά πεπαιδευμένοι, δηλαδή οι φιλόσοφοι. Η προαναφερθείσα, βέβαια ορθή παιδεία στο πλαίσιο της ορθής πολιτείας, συνίσταται και αποσκοπεί στη διάκριση του νοητού από τον αισθητό κόσμο.

6. Τι συμβολίζουν οι δύο κόσμοι της αλληγορίας;

6. Η υπόγεια, μισοσκότεινη σπηλιά είναι η αισθητή πραγματικότητα, ο ψεύτικος, γεμάτος με ψευδαισθήσεις επίγειος κόσμος. Οι δέσμιοι μέσα στο ημίφως συμβολίζουν τους απαίδευτους ανθρώπους, τους φυλακισμένους στο σκότος της άγνοιας και της πλάνης. Αλυσίδες είναι οι αισθήσεις που υποχρεώνουν τους ανθρώπους να παρατηρούν μόνο τα απατηλά είδωλα των ιδεών. Οι σκιές που βλέπουν και οι αντίλαλοι των ήχων που ακούν οι δεσμώτες, δεν είναι πραγματικά αντικείμενα και ήχοι, αλλά είναι τα ομοιώματα, τα κακέκτυπα, τα είδωλα των αμετάβλητων κι αιώνιων όντων.

Σε απόλυτη αντίθεση, ο φωτεινός χώρος έξω απ’ τη σπηλιά είναι ο κόσμος των ιδεών, των πραγματικών όντων, η αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο με τη νόηση. Οι άνθρωποι που βρίσκονται σ’ αυτόν τον κόσμο, καθώς και τα αντικείμενα κι οι ήχοι είναι τα αληθινά όντα, τα «ὄντως ὄντα». Και τέλος το φως του ήλιου είναι η ύψιστη ιδέα, το φως της αληθινής ύπαρξης, η ιδέα του αγαθού, της αρετής.

Ο άνθρωπος, με την επενέργεια της ορθής παιδείας, καλείται να διανύσει την επίπονη γνωστική πορεία απ’ την αμάθεια στη γνώση, απ’ τα σκοτάδια στο φως.

7. Να ερμηνεύσετε τα ακόλουθα σύμβολα της αλληγορίας του σπηλαίου: κοινωνία των δεσμωτών, κόσμος του σπηλαίου, υποχρεωτική καθήλωση – ακινησία των ανθρώπων του σπηλαίου, «πραγματικός» κόσμος, ανάβαση από το ημίφως του σπηλαίου στον επάνω κόσμο, φως του ήλιου.

7. Ο Πλάτων, με τον εκφραστικό τρόπο της αλληγορίας στην αρχή του Ζ΄ βιβλίου της Πολιτείας, αναφέρεται στην επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση, στην υποχρέωση που έχει ο ορθώς πεπαιδευμένος (ο φιλόσοφος) να φωτίσει τους συνανθρώπους του και γενικότερα στην αντίθεση ανάμεσα στον αισθητό κόσμο και στον κόσμο της νόησης.

Ειδικότερα, η κοινωνία των δεσμωτών συμβολίζει την πολιτική κοινωνία, τη συγκαιρινή του πολιτική πραγματικότητα («῎Ατοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους. ῾Ομοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ»). Ο καθημερινός κόσμος συγκρίνεται με σπήλαιο, όπου οι αλυσοδεμένοι και ανίκανοι να στρέψουν το κεφάλι τους άνθρωποι βλέπουν μόνο τις σκιές των ομοιωμάτων που προβάλλει η φωτιά πάνω στον τοίχο. Μοιραία λοιπόν εκλαμβάνουν τις σκιές αυτές ως «πραγματικότητα».» Οι δεσμώτες είναι «όμοιοι με εμάς», οι γνώσεις τους βρίσκονται στο κατώτατο σκαλοπάτι, στηρίζονται στα απλά δεδομένα των αισθήσεων και είναι στο στάδιο της δόξας» (Ε. Παππά).

Επομένως, ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο ορατός, ο αισθητός κόσμος: επειδή οι ατελείς αισθήσεις των ανθρώπων είναι «ἐκ παίδων» παγιδευμένες στον κόσμο των ειδώλων, το πνεύμα τους είναι δέσμιο των απομιμήσεων. Η αρχική τοποθέτηση του ανθρώπου είναι η δέσμευση και η παραμονή του στο σκότος. Συνηθίζει τόσο στη σκιώδη πραγματικότητα που αντικρίζει, ώστε χρειάζεται εξαναγκασμός για να τραβηχτεί προς το φως του όντος.

Ο « πραγματικός « κόσμος αποβαίνει το σύμβολο του «ιδεατού» κόσμου του Πλάτωνα, της νοητής πραγματικότητας, του κόσμου των Ιδεών, οι οποίες είναι τέλειες σε αντίθεση με τις ατελείς και φθαρτές εγκόσμιες απομιμήσεις τους. Η ανάβαση από το ημίφως του σπηλαίουστον επάνω κόσμο ισοδυναμεί με την άνοδο στον κόσμο του νοητού, με την απομάκρυνση από το σπήλαιο του ζόφου και της άγνοιας.

Ο ήλιος που φωτίζει τον επάνω κόσμο είναι το σύμβολο του Αγαθού: όπως ο ήλιος φωτίζει και ζωογονεί τα φυσικά όντα, έτσι και στο νοητό σύμπαν το Αγαθό οργανώνει και βοηθά να γνωρίσουμε τις Ιδέες.

ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (ΕΝΟΤΗΤΑ 12η)

1. Στο δεύτερο απόσπασμα του διδαγμένου κειμένου ο Πλάτωνας προσδιορίζει την έννοια του αγαθού χωρίς να δίνει μια σαφή ερμηνεία του όρου. Ποια έννοια θεωρείτε ότι έχει η λέξη «ἀγαθό» στο κείμενο; Ποιους όρους χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος για να χαρακτηρίσει το αγαθό, την πορεία προς αυτό και την προσέγγισή του;

1. Η έννοια του αγαθού αποτελεί έναν από τους βασικότερους προβληματισμούς του Πλάτωνα και ως όρος είναι θεμελιώδης στο φιλοσοφικό του σύστημα. Παρ’ όλα αυτά δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία του όρου αλλά αρκείται σε υπαινιγμούς, γι’ αυτό και στην αρχαιότητα το «Πλάτωνος ἀγαθόν» ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και το σκοτεινό. Από το ίδιο το έργο του Πλάτωνα οδηγούμαστε στις ακόλουθες προσεγγίσεις σχετικά με το περιεχόμενο του αγαθού:

α. αγαθό είναι το εἶναι και ό,τι το διατηρεί.

β. η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα.

γ. ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη.

δ. η ύψιστη αρχή και η πηγή του όντος και της γνώσης.

Ο φιλόσοφος προσδιορίζει  το αγαθό ως «μέγιστον μάθημα» για τον άνθρωπο. Αυτό το «μάθημα» πρέπει να διδαχθούν όλοι οι άνθρωποι και κυρίως εκείνοι που θα κυβερνήσουν την ιδεώδη πολιτεία. Η πορεία προς την κατάκτησή του είναι κοπιώδης και επίπονη, γεγονός που συνάγεται από τη χρήση των λέξεων «ἀναβῆναι», «ἀνάβασιν», «ἀναβάντες» (ομόρριζες λέξεις του ρήματος ἀνεβαίνω). Ανάβαση σημαίνει αναγνώριση, πρόοδο, επιτυχία, δικαίωση. Οι άνθρωποι, κατά τον Πλάτωνα, πρέπει να επιχειρούν τέτοιου είδους πνευματικές και ηθικές «αναβάσεις» που οδηγούν στον κόσμο των ιδεών «ἀφικέσθαι», του Ήλιου και του φωτός που καθοδηγεί την ανθρώπινη ύπαρξη στην τελείωσή της. Οι λέξεις «ἴδωσιν» και «ἰδεῖν» αναφέρονται στη θέαση του αγαθού.

2. Ποιο αίτημα διατυπώνεται στο χωρίο «μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς… εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι».

2. Ο Πλάτων πίστευε ότι η πολιτική είναι ένα λειτούργημα που πρέπει να αναλαμβάνουν οι επαΐοντες, δηλ. αυτοί που γνωρίζουν την ανθρώπινη φύση, τις υποθέσεις του κράτους, τις ηθικές αξίες και μπορούν να θέσουν ένα τέλος στην πολιτική κακοδαιμονία (Μ.Ζ. Κοπιδάκης). Αποστολή του ιδανικού κράτους ήταν κατά τον Πλάτωνα η καθοδήγηση των ανθρώπων στη ζωή που τους ταιριάζει και στην ευτυχία, χάρη στην ένταξή τους σε έναν κόσμο που στηρίζεται στην ηθική και στη λογική. Στο συγκεκριμένο χωρίο τονίζει ότι δεν πρέπει να επιτρέπεται στους φιλοσόφους να απέχουν από την ενεργό πολιτική και να ασχολούνται μόνο με τις πνευματικές τους αναζητήσεις. Ο σκοπός της ιδανικής πολιτείας (εξασφάλιση της ευτυχίας όλων των πολιτών) υποχρεώνει τους φιλοσόφους να βοηθήσουν και τους απαίδευτους να πραγματοποιήσουν την ανάβαση προς τη θέα του αγαθού, για να ασκήσουν συνειδητά την αρετή. Ο Πλάτων πίστευε ακράδαντα ότι η ορθή παιδεία μπορεί να επηρεάσει αποφασιστικά την πολιτική ζωή. Γι’ αυτό θεωρούσε ότι οι φιλόσοφοι έχουν την ηθική υποχρέωση να κατεβούν ξανά στο σπήλαιο, με άλλα λόγια στον κόσμο της σκληρής κοινωνικής πραγματικότητας, και να βοηθήσουν τους δεσμώτες της απαιδευσίας και της άγνοιας, ακόμα και με κίνδυνο της δικής του ζωής. Ο φιλόσοφος δεν επιτρέπεται να θεάται αφ’ υψηλού την πολιτική κονίστρα, αλλά οφείλει να αναλάβει το ρόλο του πολιτικού αναμορφωτή, να γίνει παιδευτής και συμπαραστάτης του άλλου στον αγώνα της απελευθέρωσης του.

Αυτή η επιστροφή αποτελεί σκληρό καθήκον και αντιστοιχεί στην ηθική αναγκαιότητα, που υποχρεώνει το φιλόσοφο να περάσει από την ευτυχία (ανεξαρτησία, απαλλαγή από ψυχοφθόρες φροντίδες κτλ.) του θεωρητικού του βίου (vita contemplative) στον ενεργητικό βίο (vita activa) της πολιτικής ζωής (Α. Lesky). Έτσι ο φιλόσοφος ολοκληρώνει το δρόμο της αρετής του και αρτιώνει την ανθρώπινή του υπόσταση.

3. Να εντοπίσετε και να αξιολογήσετε το επιχείρημα που προβάλλει ο Σωκράτης για να πείσει πως δεν θα αδικηθούν οι φιλόσοφοι αν αναγκαστούν να μετέχουν στα κοινά.

3. Για να πείσει ο Σωκράτης πως δεν θα αδικηθούν οι φιλόσοφοι αν αναγκαστούν να μετέχουν στα κοινά υποστηρίζει με επιχείρημα την άποψη – θέση: ο νόμος ενδιαφέρεται για την ευδαιμονία του συνόλου (και όχι μόνο μιας κοινωνικής ομάδας).

Συγκεκριμένα:

α) συγκροτεί τους πολίτες σε αρμονικό σύνολο

β) τους κάνει να συνεισφέρουν στο κοινό καλό

γ) δημιουργεί πολίτες με σκοπό να τους χρησιμοποιεί για τη συνοχή της πόλης.

Άρα δε θα αδικούνται οι φιλόσοφοι αν αναγκαστούν να συμμετέχουν στα κοινά.

Ουσιαστικά ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι όχι μόνο δεν θα είναι αδικία, αλλά δίκαιη αξίωση, εφόσον θα συντείνει στη συνολική ευδαιμονία. Εδώ πρέπει να πούμε πως το επιχείρημα του Σωκράτη, ελέγχοντας το με τους κανόνες της Τυπικής Λογικής πάσχει, εφόσον, ενώ αφαιρεί από τους φύλακες την ευδαιμονία, υποστηρίζει ότι ο νόμος οφείλει να διαφυλάξει την ευδαιμονία ολόκληρης της πόλης. Την αδυναμία αυτή του συλλογισμού του έχει παρατηρήσει και ο Αριστοτέλης.

Ωστόσο, βλέποντας ο Σωκράτης το δίκαιο και το άδικο από τη σκοπιά του καλού του συνόλου συμφωνεί με την γενικώς αποδεκτή αρχή πως σε μια πόλη ο κάθε πολίτης δεν μπορεί να λειτουργεί σε καθεστώς απόλυτης προσωπικής ελευθερίας, γιατί αυτό θα έβλαπτε ενδεχομένως τη συνοχή και τη λειτουργικότητα του συνόλου.

4. Ποιος είναι ο προσανατολισμός της παιδείας για «τάς βελτίστας φύσεις»; Διακρίνετε διάσταση στις απόψεις του Πλάτωνα, όπως φαίνεται από το συγκεκριμένο χωρίο και του Αριστοτέλη στο απόσπασμα:

«ὅτι μέν οὖν τά ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων, οὐκ ἄδηλον ὅτι δέ οὐ πάντα, διῃρημένων τῶν τε ἐλευθερίων ἔργων καί τῶν ἀνεευθερίων φανερόν, <καί> ὅτι τῶν τοιούτων δεῖ μετέχειν ὅσα τῶν χρησίμων ποιήσει τόν μετέχοντα μή βάναυσον.»

4. Κατά τον Πλάτωνα ο άνθρωπος έχει από τη φύση κάποια ελαττώματα είτε χαρίσματα, που προϋπάρχουν, μπορούν ωστόσο να καλλιεργηθούν και να βελτιωθούν. Αυτή η «φύσις» παίζει καθοριστικό ρόλο για την πορεία του ανθρώπου. Οι «βέλτιστες φύσεις» που αναφέρει ο Πλάτωνας είναι οι εξαιρετικές φυσιογνωμίες, οι χαρισματικοί άνθρωποι.

Χρέος, επομένως της Πολιτείας, είναι να διακρίνει αυτούς τους προικισμένους από τη φύση ανθρώπους και να τους εκπαιδεύσει με στόχο τη θέαση του Αγαθού, δηλ. της Αλήθειας.

Πρόκειται για ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα επιτρέπει:

α) την αναγνώριση των ικανοτέρων από τους άλλους ανθρώπων, τη διάκριση τους από τη μάζα και την προώθηση τους σε ανώτερο επίπεδα μάθησης

β) προετοιμασία των λίγων, των αρίστων του πνεύματος να αναλάβουν ενεργό πολιτική δράση.

Από την άλλη πλευρά ο Αριστοτέλης μιλά για την στοιχειώδη υποχρεωτική εκπαίδευση, ίδια για όλους, που θα πρέπει να λαμβάνει ο κάθε πολίτης προκειμένου να είναι σε θέση να εξυπηρετήσει την λειτουργικότητα του συγκεκριμένου κάθε φορά πολιτειακού σχηματισμού. Ο πολίτης δεν πρέπει να μαθαίνει τα πάντα, καθώς άλλα ταιριάζουν στους ελεύθερους και άλλα στους ανελεύθερους. (Στο παρακάτω χωρίο θα διευκρινίσει ότι ο στόχος είναι η δημιουργία ελευθέρων ενάρετων πολιτών). Πρέπει να δίδονται σε όλους οι απαραίτητες εκείνες γνώσεις για να μπορεί ο πολίτης να μετέχει στις λειτουργίες. της πόλης και να προωθεί τον εαυτό του (ανάγνωση, γραφή και μερικές φορές σχέδιο και ζωγραφική).

Η στάση τους στον τρόπο που προσεγγίζουν την παιδεία δείχνει:

α) και οι δύο φιλόσοφοι θεωρούν το εκπαιδευτικό σύστημα άμεσα συνδεδεμένο με την εύρυθμη λειτουργία της πολιτείας.

β1) ο Πλάτωνας θεωρεί σημαντική την εξειδίκευση στη γνώση, γιατί αυτή θα οδηγήσει στην θέαση της Αλήθειας, άρα και στην ικανότητα ορθής διακυβέρνησης των λίγων

β2) ο Αριστοτέλης μιλά για έναν ερασιτεχνισμό θα λέγαμε στην εκπαίδευση, αντιτίθεται στην εξειδικευμένη γνώση, καθώς στοχεύει στην κατοχύρωση της απόλυτης απαραίτητης γνώσης όλων των πολιτών.

5. Με βάση τις απόψεις του Σωκράτη για τον «ηθικό εξαναγκασμό» των φιλοσόφων, μπορείτε να χαρακτηρίσετε τον Πλάτωνα πολιτικά; Διαπνέεται από ανθρωπισμό ή όχι; Ποια στοιχεία μπορείτε να αντλήσετε από το κείμενο, τα οποία δηλώνουν την ταξική διαστρωμάτωση της «ιδεώδους πολιτείας»;

5. Στις φιλικές επισημάνσεις του Σωκράτη προς το Γλαύκωνα, ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει εκείνα τα στοιχεία, τα οποία διέπουν την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του Πλάτωνα. Η ανθρωπιστική του στάση πηγάζει από την επιμονή του για την «αποστολή» των νεοφώτιστων «φυλάκων». Ο Πλάτωνας δεν πιστεύει στην ύπαρξη μιας «εκλεκτής ελίτ», ελαχίστων φιλοσόφων, οι οποίοι αποκομμένοι από τον κοινωνικό κορμό, ασχολούνται με τις πνευματικές τους αναζητήσεις και ανησυχίες. Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος διακατέχεται από το πάθος της μετάδοσης της αλήθειας και της γνώσης. Οι φιλόσοφοι ως οι πλέον αρμόδιοι καλούνται να αναλάβουν τις τύχες της κοινωνίας και να παλέψουν με την άγνοια και τις προκαταλήψεις της σκληρής κοινωνικής πραγματικότητας. Ο Πλάτωνας δε δέχεται ως πολιτική επιλογή την αποστασιοποίηση. Η αγάπη του για τον πάσχοντα – από άγνοια – άνθρωπο του επιβάλλει αξιωματικά τη στάση της «πνευματικής διακονίας». Σε ένα κοινωνικό σύνολο, όπου το ζητούμενο είναι η ευδαιμονία του συνόλου των πολιτών, οι πνευματικοί άνθρωποι πρέπει να απαντούν με τον «ελιτισμό» και την αδιαφορία; Αναρωτιέται ο Πλάτωνας. Και η απάντηση έρχεται αβίαστα από το στόμα του Σωκράτη: «καί οὗτος ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφίη τρέπεσθαι ὅπη ἕκαστος βούλεται, ἀλλ᾿ ἵνα καταχρῆται αὐτός αὐτοῖςἐπί τόν σύνδεσμον τῆς πόλεως». Όχι μόνο, δηλαδή, δεν πρέπει να αδιαφορούν, αλλά είναι νομικά και ηθικά υποχρεωμένοι να παλέψουν για το κοινό καλό. Για την πολιτική ομαλότητα και την κοινωνική αρμονία. Για την προσέγγιση της αλήθειας και του «αγαθού» από το σύνολο των χειμαζόμενων πολιτών/δεσμωτών.

6. «βελτίστας φύσεις», «τῶν οἰκιστῶν», «ἐν παιδείᾳ»: Να διευκρινίσετε το περιεχόμενο των φράσεων.

6. «βελτίστας φύσεις»: «Φύσις» είναι αυτό που ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατασκευάσει ο ίδιος, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Μπορεί βέβαια με την τέχνη να το συμπληρώσει, αλλά δεν είναι σε θέση να το αλλάξει ουσιωδώς. Φύσις επομένως σε σχέση με τον άνθρωπο, είναι τα χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ως κτήμα του. Ο φιλόσοφος αποδέχεται την άποψη ότι οι άνθρωποι διαθέτουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά εκ γενετής και ότι η παιδεία έρχεται να αξιοποιήσει τις φυσικές δυνατότητές τους. Για τον Πλάτωνα η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου. Ως «βελτίστας φύσεις» χαρακτηρίζει τους προικισμένους ανθρώπους, εκείνους που είναι ικανοί να λύσουν τα δεσμά τους, να ανέλθουν στον κόσμο της Νόησης και να ατενίσουν τον ήλιο του «Ἀγαθοῦ», να γνωρίσουν δηλαδή την απόλυτη αλήθεια. Έχοντας λάβει την ορθή παιδεία, μπορούν να συνεισφέρουν στο κοινωνικό σύνολο, αναλαμβάνοντας τη διοίκηση της πόλης.

«τῶν οἰκιστῶν»: «Οἰκιστής» είναι ο ιδρυτής της πόλης, ο αρχηγός μίας αποστολής που πέμπεται από τη μητρόπολη, προκειμένου να ιδρύσει μία αποικία. Εδώ ως «οἰκιστές» αυτοχαρακτηρίζονται ο Σωκράτης και οι συνομιλητές- συνερευνητές του στον πλατωνικό διάλογο, καθώς αναλαμβάνουν να σχεδιάσουν και να κατασκευάσουν θεωρητικά μία πόλη, που συγκροτείται σταδιακά από το πρωτόγονο στάδιο μέχρι να φτάσει στην πλήρη ανάπτυξή της. Επομένως «οἰκισταί» είναι οι θεμελιωτές της ιδεώδους πολιτείας, ο Σωκράτης, ο Γλαύκων, ο Αδείμαντος, ο Κέφαλος, ο Πολέμαρχος, ο Θρασύμαχος και ο Κλειτοφών.

«ἐν παιδείᾳ»: Αρχικά ο όρος «παιδεία» σημαίνει αυτό που πρέπει να μάθει το παιδί και αναφέρεται στην ανατροφή και εκπαίδευση των παιδιών. Ήδη όμως από τον 5ο αιώνα ως όρος της παιδαγωγικής δηλώνει τη μόρφωση και τη γενική καλλιέργεια, που μόνο ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει –γι’ αυτόν το λόγο άλλωστε αποδίδεται στα λατινικά ως humanitas. Βάση της παιδείας για τον Πλάτωνα είναι η μουσική (λογοτεχνία, τραγούδι και καλλιέργεια της καλλιτεχνικής ευαισθησίας) και γυμναστική, ενώ «παίδευση» είναι η πορεία προς την παιδεία. Η παιδεία στα πλατωνικά κείμενα δεν είναι απλώς η δύναμη που εμφυτεύει στους ανθρώπους νέες γνώσεις και δυνατότητες, χωρίς προεργασία, αλλά το όργανο με το οποίο θα απελευθερωθούν από τα δεσμά των αισθήσεων και στη συνέχεια θα απελευθερώσουν και τους υπόλοιπους δεσμώτες. Σημαίνει κυρίως την καθοδήγηση του θείου στοιχείου που ενυπάρχει στον άνθρωπο προς τη θέαση του «Ὄντος», της απόλυτης αλήθειας. Είναι η στροφή της ψυχής προς την ιδέα του «Ἀγαθοῦ», η διαδικασία της μετάβασης από το σκοτάδι της άγνοιας στο φως της γνώσης. Συνεπώς, η πλατωνική παιδεία θεμελιώνεται πάνω στην έννοια του «Ἀγαθοῦ» και σηματοδοτεί την ανοδική πορεία προς τον κόσμο των Ιδεών. Μία τέτοια παιδεία προϋποθέτει την κάθαρση της ψυχής από τις γήινες-υλικές επιθυμίες, ένα έργο που μόνο οι φιλόσοφοι μπορούν να αναλάβουν.

7. Ποια είναι η συνεισφορά του νόμου στο κοινωνικό σύνολο και ποια μέσα διέρχεται προκειμένου να επιβάλει τις επιταγές του;

7. Οι νόμοι είναι γραπτοί κανόνες που ορίζουν οι άνθρωποι, προκειμένου να ρυθμίσουν τις μεταξύ τους σχέσεις καθώς επίσης και τις σχέσεις ανάμεσα στους πολίτες και το κράτος. Εξασφαλίζουν την ομαλή συνύπαρξη των πολιτών και την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Κατά το πλατωνικό κείμενο, ο νόμος αποβλέπει στην γενική ευημερία και όχι στην ευδαιμονία μίας συγκεκριμένης προνομιούχου κοινωνικής ομάδας ή στην ευτυχία μεμονωμένων ατόμων. Ειδικότερα, επιδιώκει τη συγκρότηση των πολιτών σε ένα ενιαίο και αρμονικό συνόλου, μέσα στο οποίο οι πολίτες διαμορφώνουν κοινωνική αλληλεγγύη και τη συναίσθηση της ευθύνης ότι όλοι έχουν την υποχρέωση να προσφέρουν στο γενικό καλό, ανάλογα με τις ικανότητες τους. Ως αποτέλεσμα, οι τρεις τάξεις δε βρίσκονται σε σύγκρουση, αλλά κατανοεί η μία το ρόλο της άλλης και συνεργάζονται με σκοπό τη γενική ευδαιμονία. Τέλος, ο νόμος διαδραματίζει ρόλο παιδαγωγικό, διαπλάθει πολίτες εμποτισμένους με τις αξίες της συλλογικότητας, που έχουν συνειδητοποιήσει το ρόλο τους και τα όριά τους και έτσι εμποδίζει την ιδιοτέλεια, την ασυδοσία και την αναρχία. Τα μέσα που ο νόμος διέρχεται για να πετύχει τους στόχους του είναι η πειθώ και ο εξαναγκασμός. Αρχικά, λοιπόν, ο νόμος προσπαθεί να πείσει τους πολίτες για την ορθότητα των επιταγών του. Αυτή η προσπάθεια στέφεται με επιτυχία, όταν οι πολίτες έχουν δεχτεί την κατάλληλη αγωγή και έχουν καλλιεργήσει την κοινωνική συνείδηση, που θα τους επιτρέψει να υπακούσουν χωρίς άσκηση πίεσης. Στην περίπτωση που αυτό δε γίνει εφικτό, ο νόμος εξαναγκάζει τους πολίτες να υπακούσουν, προβάλλοντας ως δικαιολογία το συλλογικό όφελος. Η μέθοδος του εξαναγκασμού μπορεί να αντιβαίνει τις δημοκρατικές αρχές, να περιορίζει την ατομική ελευθερία και να αποτελεί πράξη ολοκληρωτισμού, ωστόσο για τον Πλάτωνα παρουσιάζεται ως αναπόφευκτη λύση, διότι χωρίς την αναγκαστική επιβολή της βούλησης του νόμου δεν μπορεί να λειτουργήσει ομαλά μια κοινωνία ούτε να επιτευχθεί η ευδαιμονία της πολιτείας. Στους «Νόμους» ο φιλόσοφος συνδυάζει την πειθώ με τη βία. Ωστόσο αναφέρει ότι η τελευταία αφορά στον «ἄπειρον παιδείας ὄχλον», δηλαδή αφορά στο πλήθος που δεν έχει λάβει την ορθή παιδεία, που θα του επιτρέψει να συμμορφωθεί με τις επιταγές του νόμου, επιδιώκοντας το συλλογικό όφελος. Συνεπώς, και οι απρόθυμοι φιλόσοφοι θα πρέπει να εξαναγκάζονται στο βωμό του κοινού καλού να στερηθούν την ευδαιμονία τους και να ασχοληθούν ενεργά με τη διοίκηση της πόλης. Ο Πλάτωνας δείχνει μάλλον μια προτίμηση προς τη μέθοδο της πειθούς, καθώς διαπιστώνει ότι ο ρόλος του νόμου είναι και παιδαγωγικός και ότι ο σκοπός του είναι να διαμορφώσει τέτοιους πολίτες που θα επιθυμούν να ωφελήσουν ο ένας τον άλλον («ποιῶν… ὠφελίας»). Εφόσον γίνεται αναφορά σε διάπλαση χαρακτήρων και διαμόρφωση νοοτροπιών, μάλλον έχουμε να κάνουμε με την παιδεία, την καλλιέργεια και την πειθώ και όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό.

8. Ο Σωκράτης, διατυπώνοντας τα συμπεράσματα που κατ’ αυτόν προκύπτουν από την παράθεση της αλληγορίας του σπηλαίου, αποκλείει από τη διοίκηση της πολιτείας συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων. Ποιες είναι αυτές και γιατί θεωρεί ότι δεν θα μπορούσαν να κυβερνήσουν «ἱκανῶς» μια πολιτεία;

8. Ο Σωκράτης, με την παράθεση της αλληγορίας του σπηλαίου στην προηγούμενη ενότητα, επιχείρησε να καταδείξει τον καθοριστικό ρόλο της παιδείας στη συγκρότηση μιας δίκαιης, ευνομούμενης και ορθά διοικούμενης πολιτείας. Στην ενότητα αυτή, έχοντας ολοκληρώσει την αλληγορική του διήγηση και την εξήγηση του συμβολισμού της, διατυπώνει τα συμπεράσματά του προς το Γλαύκωνα με τη μορφή ενός ρητορικού ερωτήματος. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι με βάση τα όσα επισημάνθηκαν παραπάνω είναι λογικό και επόμενο να θεωρήσει κανείς ότι δε θα μπορούσαν ποτέ να διοικήσουν σωστά μια πολιτεία δύο συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων. Η πρώτη κατηγορία είναι οι απαίδευτοι, οι αμαθείς ή ημιμαθείς άνθρωποι, αυτοί που δεν έχουν αποκτήσει προσωπική εμπειρία της ίδιας της αλήθειας. Η καθαυτό αλήθεια είναι νοητή οντότητα, την οποία ατενίζει, «θεάται» ο νους ύστερα από πνευματική εξάσκηση. Αυτή η άμεση θέαση της αλήθειας, που υπερβαίνει την απλή μάθηση, είναι η εμπειρία που δεν διαθέτουν οι απαίδευτοι. Οι άνθρωποι, λοιπόν, αυτοί είναι ακατάλληλοι για την ανάληψη της εξουσίας, επειδή δεν διαθέτουν έναν συγκεκριμένο στόχο στη ζωή τους, ένα υψηλό ιδανικό, το οποίο θα εκπορεύεται από τη «θέαση» του «Αγαθού» και θα εμπνέει ή υπαγορεύει κάθε πράξη τους και στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο. Η ελλειμματική παιδεία των συγκεκριμένων ανθρώπων τους καθιστά ηθικά ατελείς και ανερμάτιστους και, κατά συνέπεια, ανίκανους για μια τέτοια υψηλή αποστολή, η οποία αποσκοπεί στην ευημερία του κοινωνικού συνόλου και όχι στην εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων ή ιδιοτελών επιδιώξεων. Η δεύτερη κατηγορία ανθρώπων, που αποκλείει ο Σωκράτης, είναι όσοι ασχολούνται αποκλειστικά με τη θεωρητική μάθηση, με το φιλοσοφικό στοχασμό, που συνοδεύεται όμως από τέλεια αποκοπή από κάθε άλλη δραστηριότητα, κοινωνική ή πολιτική. Αυτοί είναι οι πνευματικοί άνθρωποι, που μένουν κλεισμένοι στη μακαριότητά τους και δεν είναι πρόθυμοι να συμμετάσχουν ενεργά στην πολιτική, επειδή θεωρούν ότι έχουν βρει την πλήρη ευδαιμονία στις θεωρητικές τους ενασχολήσεις. Είναι φανερό ότι ο φιλόσοφος διακρίνει και στις δύο στάσεις ζωής μονομέρεια ιδιαίτερα επιζήμια για το κοινωνικό σύνολο.

9. Με ποιον τρόπο οφείλουν, σύμφωνα με τον Σωκράτη, να μεταχειριστούν στη δική τους κοινωνία οι «οἰκισταί» της ιδεατής πολιτείας τους ανθρώπους που διαθέτουν «βελτίστας φύσεις»;

9. Ο Σωκράτης, έχοντας επισημάνει στο α΄ μέρος της ενότητας την ακαταλληλότητα τόσο των «ἀπαιδεύτων» όσο και των «ἐν παιδείᾳ ἐωμένων διατρίβειν διά τέλους» να αναλάβουν τη διακυβέρνηση μιας πολιτείας, αναφέρεται στα νομοθετικά μέτρα που οφείλουν να λάβουν οι «οἰκισταί» της ιδεατής πολιτείας, προκειμένου να αντιμετωπιστεί το συγκεκριμένο πρόβλημα: αρχικά, οφείλουν να στρέψουν τις θεωρητικές ενασχολήσεις των πιο προικισμένων πνευματικά πολιτών («τάς βελτίστας φύσεις») προς το γνωστικό αντικείμενο που η προηγούμενη συζήτηση ανέδειξε ως το πιο σημαντικό («μέγιστον μάθημα»). Πρόκειται για τη φιλοσοφία, τη διαλεκτική, η ενασχόληση με την οποία οδηγεί την ανθρώπινη ψυχή στη σταδιακή μετάβασή της από τον κόσμο των αισθητών σε εκείνο των νοητών και κατ’ επέκταση στη θέαση της «Ἰδέας» του «Ἀγαθοῦ», δηλαδή της υπέρτατης γνώσης και αλήθειας. Στη συνέχεια, μετά την ενόραση του νοητού κόσμου και τη βίωση της υπέρτατης πνευματικής εμπειρίας, «αἱ βέλτισται φύσεις» θα κληθούν να εγκαταλείψουν προσωρινά τις θεωρητικές ενασχολήσεις τους. Θα υποχρεωθούν, στην περίπτωση που δεν το επιθυμούν, να επιστρέψουν στον υπόγειο και μισοσκότεινο κόσμο των πρώην συνδεσμωτών τους, δηλαδή να συμμετάσχουν ενεργά στην κοινωνική και πολιτική ζωή, για να την αναμορφώσουν με τη χρηστή και πεφωτισμένη διοίκησή τους. Δεν έ-χουν το δικαίωμα, επισημαίνει ο Σωκράτης, να αρνηθούν τις «τιμές» και τους «πόνους», που συνεπάγεται η ενασχόληση με την πολιτική, όσο ασήμαντες και οδυνηροί αντίστοιχα και αν τους φαίνονται.

10. «ὅτι ἑκόντες… ἀπῳκίσθαι»: Σε ποια κατηγορία ανθρώπων αναφέρεται ο Πλάτων στο συγκεκριμένο απόσπασμα; Ποιον εκφραστικό τρόπο χρησιμοποιεί για να περιγράψει τη στάση τους απέναντι στο κοινωνικό σύνολο;

10. Ο Πλάτων, εξετάζοντας τους ανθρώπους από την άποψη της καταλληλότητάς τους στη διακυβέρνηση της πολιτείας, απορρίπτει δύο κατηγορίες πολιτών. Με την παραπάνω φράση αναφέρεται στους πεφωτισμένους δεσμώτες, που αφιερώνουν τη ζωή τους στη θεωρητική μελέτη και το φιλοσοφικό στοχασμό αδιαφορώντας για το κοινωνικό σύνολο και το χρέος τους προς αυτό. Μετά τη θέαση του «Ἀγαθοῦ», οι άνθρωποι αυτοί βρίσκονται απορροφημένοι στις πνευματικές ενασχολήσεις τους και είναι απρόθυμοι να ασχοληθούν ενεργά με την πολιτική ζωή, την αφύπνιση και την αναμόρφωση της κοινωνίας στην οποία ανήκουν. Για να τα αισθητοποιήσει όλα αυτά ο Πλάτων, χρησιμοποιεί μια παρομοίωση. Παρουσιάζει τους πεπαιδευμένους να ζουν στα νησιά των μακάρων («ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες»), τα οποία, σύμφωνα με μια λαϊκή δοξασία, βρίσκονται στη Δύση πέρα από τις στήλες του Ηρακλέους στο ρεύμα του Ωκεανού. Εκεί ζούσαν οι ήρωες, οι άνθρωποι της χρυσής εποχής, και οι ευσεβείς έχοντας βρει την πλήρη ευδαιμονία, την απόλυτη ευτυχία και τη γαλήνη.

11. «ὅ νῦν… σπουδαιότεραι»: Νομίζετε ότι ο Πλάτων δικαιολογείται να έχει τέτοιες αξιώσεις από τους φιλοσόφους, αν λάβουμε υπόψη μας τη δική του συμμετοχή στην πολιτική ζωή της Αθήνας;

11. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, ο Πλάτων επικρίνει την απροθυμία πολλών πνευματικών ανθρώπων να ασχοληθούν με τη διακυβέρνηση της πόλης τους υπηρετώντας το κοινωνικό σύνολο. Αξιώνει δηλαδή από αυτούς ενεργό συμμετοχή στην πολιτική και κοινωνική ζωή, με σκοπό την αναμόρφωσή της. Ο ίδιος απέφυγε να ασχοληθεί με τα κοινά της Αθήνας απογοητευμένος τόσο από τα τρωτά της αθηναϊκής δημοκρατίας όσο και από την ωμότητα των Τριάκοντα τυράννων. Επειδή, όμως, ένιωθε την ανάγκη να εφαρμόσει πρακτικά τις ιδέες του, πραγματοποίησε τρία ταξίδια σε διάστημα τριάντα χρόνων στη Σικελία, με σκοπό την αναμόρφωση του πολιτικού συστήματος των Συρακουσών. Δυστυχώς, η εμπειρία του υπήρξε αρνητική λόγω της συμπεριφοράς του τυράννου Διονυσίου Α’ και του γιου του κι έτσι παραιτήθηκε από το εγχείρημα αυτό. Ο Πλάτων, λοιπόν, δεν προχώρησε σε πρακτική εφαρμογή των θεωρητικών του απόψεων παρά το γεγονός ότι το επιχείρησε.

ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (ΕΝΟΤΗΤΑ 13η)

1. Ποια είναι η άποψη του Σωκράτη στην οποία στηρίζει την επιχειρηματολογία του προκειμένου να απαντήσει στην ένσταση του Γλαύκωνα; Μπορεί αυτή να συσχετισθεί με την πλατωνική ηθική και αν ναι ποια είναι τα σημεία αυτής στα οποία ανταποκρίνεται η άποψη του φιλοσόφου;

1. Τα επιχειρήματα, λοιπόν, του Σωκράτη στηρίζονται στην άποψη ότι σε μια πόλη εκείνο που ενδιαφέρει το νόμο προκειμένου αυτή να οδηγηθεί στην ευδαιμονία δε θα πρέπει να είναι πώς θα ευτυχήσει υπερβολικά μια συγκεκριμένη τάξη, αλλά πώς θα γίνει ευτυχισμένη ολόκληρη η πόλη. Μάλιστα ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι η ευδαιμονία του συνόλου είναι επιταγή του νόμου στην υπηρεσία του οποίου μπορούν να χρησιμοποιηθούν η πειθώ και ο εξαναγκασμός (πειθοῖ τε και ἀνάγκῃ). Η άποψη αυτή ανταποκρίνεται στο πνεύμα της πλατωνικής ηθικής, καθώς ο Πλάτων πιστεύει ότι η πειθώ και η βία είναι δύο απολύτως θεμιτά μέσα, τα οποία μπορούν και πρέπει να τεθούν στην υπηρεσία του νόμου προκειμένου να ενεργούν όλοι έχοντας ως στόχο την εξυπηρέτηση του κοινωνικού συνόλου.

2. Να κρίνετε την άποψη του Γλαύκωνα ότι θα υποστούν αδικία οι φιλόσοφοι που θα αναγκαστούν να επιστρέψουν στο σπήλαιο.

2. Ο Γλαύκωνας διαφωνεί με τα λεγόμενα του Σωκράτη στην προηγούμενη ενότητα για τον ηθικό εξαναγκασμό των φιλοσόφων να συμμετάσχουν στην κοινωνικοπολιτική ζωή, προκειμένου να ελευθερώσουν τους συμπολίτες τους από τα δεσμά της άγνοιας. Θεωρεί ο Γλαύκωνας τη συγκεκριμένη αντίληψη ως κατάφωρη αδικία. Εύλογα προβάλλει το ερώτημα: οι άνθρωποι που έχουν διπλό καθήκον: και την φύλαξη της πόλης και την πνευματική επιρροή που πρέπει να ασκήσουν, είναι δίκαιο να στερηθούν αγαθά, να υποβληθούν σε περιορισμούς και γενικά να έχουν μόνο καθήκοντα και λίγα δικαιώματα; Ο νόμος στην περίπτωσή τους δεν είναι άδικος; Ο Γλαύκωνας εδώ σίγουρα δεν έχει αντιληφθεί σωστά τη θέση του Σωκράτη. Ο φιλόσοφος είναι σίγουρα υπέρ της ισονομίας, αλλά οι φύλακες είναι μια ξεχωριστή κοινωνική ομάδα με υψηλά καθήκοντα, που η ίση αντιμετώπισή τους από το νόμο, θα τους απομάκρυνε από το χρέος προς το κοινωνικό σύνολο.

3. Πώς ορίζονται οι σχέσεις μεταξύ πολιτών και μεταξύ νόμου και πολιτών στο κείμενο;

3. Οι νόμοι για τον Πλάτωνα είναι στην υπηρεσία όλων. Δε νοείται οργανωμένο και εύρυθμο σύνολο, όταν μια κοινωνική ομάδα πλεονεκτεί και ευτυχεί έναντι των άλλων. Ο νόμος είναι οι κανόνες δικαίου, γραπτοί και άγραφοι, που εξασφαλίζουν το κοινό συμφέρον της ολότητας. Πέραν όμως του κοινωνικού χαρακτήρα της ιδανική πολιτείας, στόχος του φιλοσόφου είναι και το πνεύμα συνεργασίας και μεταδοτικότητας των πολιτών. Ο καθένας δηλαδή, να προσφέρει το πλεονέκτημα που έχει από τις ενασχολήσεις του στους άλλους. Αυτό είναι ένα επιπλέον καθήκον του νόμου. Πρέπει να πείσει ή να εξαναγκάσει τους πολίτες να προβούν σε αυτές τις ενέργειες, προκειμένου να υπάρξει αρμονία, συνοχή και αλληλεγγύη στο κοινωνικό σύνολο.

4. «πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ». Είναι δυνατόν ο εξαναγκασμός και η βία να εκφράζουν το νόμο;

4. Ο νόμος έχει θεσπιστεί για να προάγει την ευημερία του συνόλου. Σκοπός του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι με την πειθώ να στρέψει τους πολίτες προς την άσκηση των καθηκόντων τους. Με τον όρο όμως «ανάγκη» εισάγεται και η αρχή του εξαναγκασμού, που δεν έχει όμως σχέση με αυθαίρετη τυραννία. Είναι μια απαραίτητη αρχή για τους κατόχους της εξουσίας, προκειμένου να τιμωρείται η ανυπακοή και να μη χαλαρώνουν οι δεσμοί της πόλης με τους πολίτες. Άλλωστε θα ήταν ουτοπικό να πιστέψουμε ότι μπορεί να υπάρξει πολιτική εξουσία, που δεν στηρίζεται στην κρατική επιβολή και βία.

5. Να εντοπίσετε την ένσταση που προβάλλει ο Γλαυκών στο απόσπασμα. Στη συνέχεια να αναφέρετε τα επιχειρήματα με τα οποία ο Σωκράτης προσπαθεί να μεταβάλει την άποψη του και να τα αξιολογήσετε.

5. Στο παραπάνω απόσπασμα ο Γλαυκών προβάλλει την ένσταση του στον ισχυρισμό του Σωκράτη πως οι φιλόσοφοι πρέπει να εγκαταλείψουν το θεωρητικό βίο και να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες της κοινωνίας διαφωτίζοντας τους απαίδευτους ανθρώπους. Υποστηρίζει, λοιπόν, (ο Γλαυκών) πως κάτι τέτοιο θα ήταν άδικο για τους φιλοσόφους, καθώς θα αναγκαστούν να κάνουν κάτι το οποίο στην ουσία δεν έχουν οι ίδιοι επιλέξει αλλά τους έχει επιβληθεί. Ο Σωκράτης ξεκινά με μια υπενθύμιση, λέγοντας πως το κύριο μέλημα του νόμου δεν είναι η ευτυχία μιας μόνο κοινωνικής ομάδας αλλά ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου. Επομένως, ο νόμος δε μπορεί να αφήνει τον καθένα να ασχολείται με ό,τι θέλει, αλλά έχει σκοπό να ενώσει αρμονικά τους πολίτες για μια ομαλή κοινωνική συμβίωση. Η πειθώ και η βία είναι τα μέσα που χρησιμοποιεί ο νόμος για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Εξάλλου, οποιοσδήποτε είναι ικανός να προσφέρει στην ευτυχία του συνόλου των πολιτών, οφείλει να το πράξει. Παρατηρούμε πως η άποψη του Σωκράτη είναι κοινωνιοκεντρικη, έχει δηλαδή γνώμονα το κοινό συμφέρον, εν αντιθέσει με την ένσταση του Γλαύκωνα που βλέπει με ατομική στάση τα πράγματα. Παρ’ όλα αυτά, τα επιχειρήματα του φιλοσόφου δεν είναι καθόλα πειστικά, καθώς δε μπορούμε να υποστηρίξουμε πως το δίκαιο συνάδει με την αφαίρεση της προσωπικής ευτυχίας μιας μερίδας πολιτών, αλλά ούτε πως και σε αυτή έστω την περίπτωση το σύνολο ευδαιμονεί.

6. Γιατί ο Σωκράτης θεωρεί δίκαιο τον ηθικό εξαναγκασμό των φιλοσόφων;

6. Αναμφίβολα στα μάτια του Γλαύκωνα και πολλών ακόμα, η υποχρέωση των φιλοσόφων να θυσιάσουν την προσωπική τους ευτυχία για την ευημερία του συνόλου, φαντάζει ένας ηθικός εξαναγκασμός καθώς η επιταγή του νόμου επεμβαίνει καθοριστικά στην ατομική ελευθερία και απαιτεί απ΄πο αυτή την κοινωνική ομάδα να κάνει κάτι που δεν έχει επιλέξει. Το δεοντολογικό αυτό περιεχόμενο ακούγεται σκληρό και απόλυτο, πόσο μάλλον όταν διασαφηνίζεται ρητά πως είναι προτιμότερη η ευδαιμονία του συνόλου από την ατομική ευτυχία. Ωστόσο ο Σωκράτης έχει μια εντελώς διαφορετική θέαση των πραγμάτων· ισχυρίζεται λοιπόν, πως οι φιλόσοφοι είναι μια ξεχωριστή τάξη με κοινωνικό λειτούργημα να διαφωτίσουν τα υπόλοιπα μέλη του συνόλου. Το ηθικό αυτό χρέος θα τους κάνει ευτυχισμένους γιατί βοηθώντας στη σωστή και εύρυθμη διοίκηση της πόλης θα υλοποιήσουν την ανώτερη πνευματική αποστολή για την οποία είναι πλασμένοι. Επομένως δεν πρέπει να μένουν στις θεωρητικές γνώσεις, με τις οποίες είναι προικισμένοι, και να ατενίζουν τον κόσμο των ιδεών, αλλά να ενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο κορυφώνοντας με τον τρόπο αυτό την ευτυχία τους.

7. Να προσδιορίσετε την έννοια που ο φιλόσοφος αποδίδει στο «ἀγαθόν» και να εντοπίσετε τους όρους που χρησιμοποιεί για να χαρακτηρίσει το ίδιο το αγαθό και την πορεία για την προσέγγισή του.

7. Ο Πλάτωνας δε δίνει μια σαφή ερμηνεία για την έννοια του αγαθού που αποτελεί έναν από τους βασικότερους όρους στο φιλοσοφικό του σύστημα παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. Για το λόγο αυτό το Πλάτωνος ἀγαθόν κατά την αρχαιότητα υπήρξε παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και σκοτεινό. Όπως όμως συνολικά προκύπτει από τη μελέτη του έργου του μεγάλου φιλοσόφου το Ἀγαθόν είναι:

α. το εἶναι και ό,τι διατηρεί το εἶναι

β. η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα

γ. ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη.

Ἀγαθόν αποτελεί για τον Πλάτωνα η ύψιστη αρχή, η πηγή του όντος και της γνώσης. Είναι το «μέγιστον μάθημα» γι’ αυτό και του αποδίδεται η ύψιστη αξία. Η ιδέα του αγαθού για το φιλόσοφο είναι ανώτερη από κάθε άλλη και τοποθετείται πάνω από τον κόσμο των ιδεών, επειδή θεωρείται η πραγματική αιτία της ύπαρξης. Εντούτοις η θέαση του αγαθού και η προσέγγισή του είναι εφικτή («ἀφικέσθαι», «ἴδωσιν», «ἰδεῖν») στον άνθρωπο που βρίσκεται στο δρόμο της γνώσης. Η πορεία προς το αγαθό είναι επίπονη, κοπιώδης και δύσκολη («ἀναβῆναι», «ἀνάβασιν», «ἀναβάντες»). Η ανάβαση για την κατάκτηση της υψηλότερης ιδέας προϋποθέτει τόσο φυσικές αρετές, δυνατότητες δηλαδή και χαρακτηριστικά που ο άνθρωπος αποκτά από τη φύση, όσο και προσωπικό αγώνα, επιμονή, προσήλωση στην ιδέα αυτή.

8. «… νόμῳ, οὐ τοῦτο μέλει… μηχανᾶται ἐγγενέσθαι… »: Ποιοι είναι σύμφωνα με τον Πλάτωνα το βασικό μέλημα του νόμου για τη διατήρηση της ισορροπίας στο κοινωνικό σύνολο και με ποια μέσα αυτό πραγματώνεται;

8. Νόμος θεωρείται κάθε γραπτός κανόνας που θεσπίζεται από τους ίδιους τους ανθρώπους και ρυθμίζει τόσο τις σχέσεις μεταξύ των πολιτών, όσο και τις σχέσεις μεταξύ πολιτών – κράτους στοχεύοντας στην ομαλή συμβίωση των πολιτών και την ομαλή λειτουργία της κοινωνίας. Σύμφωνα με το κείμενο ο νόμος αποβλέπει στην ευτυχία του συνόλου κι όχι στην ευδαιμονία μιας κοινωνικής ομάδας ή συγκεκριμένων μονάχα ατόμων. Η συνεισφορά του νόμου συνοψίζεται στις τρεις βασικές λειτουργίες του. Ειδικότερα ο νόμος επιδιώκει τη συγκρότηση των πολιτών σε ένα ενιαίο και αρμονικό σύνολο· συνάμα κάνει τους πολίτες να αναπτύσσουν την κοινωνική αλληλεγγύη προκαλώντας τους τη συναίσθηση της ευθύνης ότι όλοι οφείλουν να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο ανάλογα με τις ικανότητες καθενός. Τέλος ο νόμος διαπαιδαγωγεί τους πολίτες με στόχο τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Τα μέσα που χρησιμοποιεί για την επίτευξη του στόχου του είναι η πειθώ και ο εξαναγκασμός. Αρχικά, λοιπόν, ο νόμος προσπαθεί να πείσει τους πολίτες για την ορθότητα αυτού που τους επιβάλλεται, ενώ στην περίπτωση που αυτό δεν πραγματοποιηθεί, εξαναγκάζει τους πολίτες να υπακούσουν προβάλλοντας ως δικαιολογία το συλλογικό όφελος. Η μέθοδος του εξαναγκασμού μπορεί να αντιβαίνει τις δημοκρατικές αρχές, ωστόσο για τον Πλάτωνα παρουσιάζεται ως αναπόφευκτη λύση, διότι χωρίς την αναγκαστική επιβολή της βούλησης του νόμου δεν μπορεί να λειτουργήσει ομαλά μια κοινωνία ούτε να επιτευχθεί η ευδαιμονία της πολιτείας. Συνεπώς, οι απρόθυμοι φιλόσοφοι θα πρέπει να εξαναγκάζονται στο βωμό του κοινού καλού να στερηθούν την ευδαιμονία τους και να ασχοληθούν ενεργά με τη διοίκηση της πόλης.