ΕΚΘΕΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΡΙΤΗΡΙΟ 2

 

ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ-ΚΕΦ. 37  

Έχουμε δηλαδή πολίτευμα που δε ζηλεύει τους νόμους των άλλων, περισσότερο όμως εμείς οι ίδιοι είμαστε παράδειγμα σε μερικούς παρά μιμητές άλλων. Και το πολίτευμά μας ως προς το όνομα καλείται δημοκρατία, γιατί η εξουσία δε βρίσκεται στα χέρια των λίγων, αλλά των πολλών. Και όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα απέναντι στους νόμους για τις ιδιωτικές τους διαφορές, όσον αφορά όμως την προσωπική τους επιβολή, ανάλογα με το πώς ο καθένας ξεχωρίζει σε κάτι, προτιμάται πιο πολύ στα δημόσια αξιώματα, επειδή είναι ικανός, παρά εξαιτίας της σειράς του (=της κοινωνικής του τάξης), ούτε αν πάλι είναι φτωχός, εφόσον βέβαια μπορεί να προσφέρει κάτι καλό στην πόλη, εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσης. Και όχι μόνο τις σχέσεις μας με την πολιτεία τις διέπει ελευθερία, αλλά και στις καθημερινές μας ασχολίες είμαστε απαλλαγμένοι από καχυποψία μεταξύ μας και δεν αγανακτούμε με το γείτονά μας, αν κάνει κάτι όπως του αρέσει, ούτε παίρνουμε απέναντί του το ύφος θυμωμένου, πράγμα που δεν επιφέρει ποινή, βλάπτει όμως. Και ενώ στις ιδιωτικές μας υποθέσεις δεν ενοχλεί ο ένας τον άλλο, στη δημόσια ζωή από εσωτερικό σεβασμό κυρίως δεν παρανομούμε, υπακούοντας σ‟ αυτούς που κάθε φορά διοικούν την πόλη και στους νόμους και κυρίως σε όσους απ‟ αυτούς ισχύουν για ωφέλεια αυτών που αδικούνται και σε όσους αν και είναι άγραφοι φέρνουν ντροπή αναμφισβήτητη.

Θέμα: Έπαινος της πολιτείας και των τρόπων ζωής του Αθηναίου πολίτη. 

• το αθηναϊκό πολίτευμα δεν είναι μόνο πρωτότυπο αλλά και πρότυπο (πολιτείᾳ οὐ ζηλούσῃ … παράδειγμα δὲ μᾶλλον…ἢ μιμούμενοι…): πιθανότατα υπάρχει υπαινιγμός για το πολίτευμα της Σπάρτης και τις επιδράσεις που δέχτηκε, σύμφωνα με την παράδοση από την Κρήτη . Κατά τον Κακριδή εδώ δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην αυτάρκεια και στη σταθερότητα του αθηναϊκού πολιτεύματος και όχι στο δανεισμό και κυρίως στην παιδευτική αξία του (παράδειγμα) για όλους τους άλλους Έλληνες. • Το πολίτευμα ορίζεται ως δημοκρατία (δημοκρατία κέκληται), γιατί η εξουσία βρίσκεται στα χέρια του δήμου (διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ’ ἐς πλείονας οἶκεῖν). Επικρατεί η αρχή της πλειοψηφίας. Έντονη η αντίθεση με το πολίτευμα της Σπάρτης, όπου η εξουσία βρίσκεται στα χέρια ὀλίγων. • Στη δημοκρατία της Αθήνας επικρατεί η ισονομία/ ισοπολιτεία (μέτεστι δὲ κατὰ μὲν τοὺς νόμους…πᾶσι τὸ ἴσον): όλοι είναι ίσοι απέναντι στους νόμους και όχι οι πλείονες. • Βασικό στοιχείο του πολιτεύματος είναι η αξιοκρατία (κατὰ δὲ τὴν ἀξίωσιν…ἀπ’ ἀρετῆς προτιμᾶται): οι πολίτες επιλέγονται στα αξιώματα της πολιτείας με βάση την ικανότητά τους (ἀρετή) αλλά και τη διάθεσή τους για προσφορά. • Απουσιάζουν οι κοινωνικές διακρίσεις (οὐδ’ αὖ κατὰ πενίαν … κεκώλυται): η φτώχεια ή η ασημότητα της κοινωνικής θέσης δεν είναι εμπόδιο για την προσφορά αλλά και την αξιοποίηση οποιουδήποτε πολίτη. • ελευθερία στην ιδιωτική και δημόσια ζωή (ἐλευθέρως πολιτεύομεν). Έντονη η αντίθεση με τη Σπάρτη στην οποία ο πολίτης βρίσκει εμπόδια και ως άτομο (π.χ. στην περιουσία, στην εμφάνιση…). • ανεκτικότητα, σεβασμός της ελευθερίας του συμπολίτη (οὐ δι’ ὀργῆς τὸν πέλας…). • απουσία καχυποψίας, αμοιβαιότητα, αλληλοκατανόηση στις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους. Οι πολίτες της Αθήνας διακρίνονται για την ανοιχτή τους καρδιά (ἀχθηδόνας προστιθέμενοι), για την αισιόδοξη αντιμετώπιση της ζωής (οι Σπαρτιάτες αντιθέτως ζουν στην καχυποψία, το φόβο, το ψεύδος και την απάτη και από την πόλη τους απουσιάζει, λόγω του στρατιωτικού χαρακτήρα της, η χαρά της ζωής). • έλλειψη ηθικής αυστηρότητας • απουσία ασυδοσίας: φραγμοί δεν είναι κάποια εξωτερική δύναμη (η πολιτεία ή ο νόμος που στη Σπάρτη είναι «δεσπότης») ή ο διπλανός αλλά ο εσωτερικός σεβασμός (διὰ δέος). Αυτό φαίνεται από την υπακοή στους αἰεὶ ἐν ἀρχῇ ὄντας (σεβασμός πιο πολύ στους θεσμούς παρά στο άτομο που τους ασκεί-ΥΑΠ. σ. 62-62) και από το σεβασμό στους άγραφους νόμους, των οποίων η μη τήρηση δεν επιφέρει κάποια τιμωρία, προκαλεί όμως αἰσχύνην ὁμολογουμένην. Η αθηναϊκή δημοκρατία εξασφαλίζει χωρίς περιορισμούς τη συμμετοχή του αθηναϊκού λαού στους τρεις βασικούς τομείς ενός πολιτεύματος: το συμβουλευτικό/ νομοθετικό, το δικαστικό και στον τομέα της εκτελεστικής εξουσίας (ανάληψη αρχών). Ουσιαστικά, πρόκειται για έναν έπαινο της αθηναϊκής δημοκρατίας που έρχεται σε άμεση αντιπαράθεση με το πολίτευμα της Σπάρτης.  2 Τι εξυπηρετεί ο έπαινος του αθηναϊκού πολιτεύματος; • Ο Περικλής επιμένει στον έπαινο του αθηναϊκού πολιτεύματος, γιατί ο ίδιος υπήρξε ένας από τους βασικούς συντελεστές και διαμορφωτές του. • Θέλει να τονώσει το ηθικό των συμπολιτών του στην αρχή ενός μακροχρόνιου πολέμου: το πολίτευμα είναι καρπός και των δικών τους προσπαθειών. Τους δημιουργεί ένα αίσθημα αυτοπεποίθησης και αυξάνει τη μαχητικότητά τους. • Με τον έπαινο της δημοκρατίας δίνει ο ρήτορας τη δική του απάντηση σε όσους εντός και, κυρίως, εκτός της Αθήνας αμφισβητούσαν την αξία της δημοκρατίας. Η έννοια της αρετής στο κεφ. 37: η αρετή δεν έχει στο κεφάλαιο αυτό την έννοια της πολεμικής ανδρείας αλλά δηλώνει την πολιτική και στρατηγική ικανότητα. Παρά τη σχέση της με το επίθετο ἄριστος και φυσικά με την ἀριστοκρατία, στο κεφάλαιο αυτό η έννοια αποσυνδέεται από τη συγκεκριμένη κοινωνική τάξη και παύει να είναι προνόμιο ὀλίγων. Μπορεί να είναι κτήμα ακόμη και των φτωχών. Συνεπώς η αρετή δεν είναι κάτι που αποκτιέται φύσει, δεν είναι στοιχείο αίματος αλλά αντιθέτως διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση της πόλης και του πολιτεύματος, είναι νόμῳ απόκτημα. Θυμηθείτε και τη θέση του Πρωταγόρα στον ομώνυμο Πλατωνικό διάλογο ότι η αρετή είναι διδακτή. διὰ δέος μάλιστα οὐ παρανομοῦμεν: προβάλλεται μια ανώτερη μορφή ζωής, όπου η ηθική στάση δεν πηγάζει από το φόβο των κυρώσεων αλλά από την ελεύθερη επιλογή του πολίτη, από αυτοσεβασμό, από το συναίσθημα ντροπής και δικαιοσύνης (ἡ αἰδώς και η δίκη στον Πρωταγόρα, κεφ. ΙΒ΄, θεωρούνται ουσιαστικά στοιχεία της πολιτικής ζωής και των σχέσεων των πολιτών μεταξύ τους). Η ελευθερία του Αθηναίου πολίτη στην ιδιωτική ζωή πιστοποιείται από την έλλειψη καχυποψίας, την απουσία οργής, την έλλειψη πειραγμένου ύφους, την αδελφικότητα, την ανεκτικότητα, τη ζεστασιά των ανθρώπινων σχέσεων. Στη δημόσια ζωή πιστοποιείται από την έλλειψη παρανομίας, την ενσυνείδητη υπακοή στους άρχοντες και στους νόμους, γραπτούς και άγραφους. Καρποί της ελευθερίας είναι η νομιμοφροσύνη, η ευπείθεια, η έλλειψη καταναγκασμού. Η ελευθερία του Αθηναίου πολίτη βασίζεται στο μέτρο. Στα μάτια μας παρουσιάζεται μια υποδειγματική κοινωνία, της οποίας τα χαρακτηριστικά είναι αποτέλεσμα της συγκεκριμένης μορφής πολιτεύματος. Έμμεσα τονίζεται και ο παιδευτικός χαρακτήρας της αθηναϊκής δημοκρατίας.  3 Οι αντιθέσεις του κεφ. 37 και ο ρόλος τους (ΥΑΠ, σ. 33) δημοκρατία Ù ισονομία ισονομία Ù αξιοκρατία αξιοκρατία Ùσυμμετοχή των φτωχών ελευθερία Ù εσωτερικός σεβασμός (δέος) προσωπική ευχαρίστηση Ùυπακοή στους άρχοντες και στους νόμους ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΗΣ ανεκτικότητα Ù η ὁμολογουμένη αἰσχύνη Τόσο η αθηναϊκή πολιτεία όσο και ο Αθηναίος πολίτης διακρίνονται για μια σειρά από αντιθετικά και ποικίλα χαρακτηριστικά, τα οποία όμως καταφέρνουν να συνθέτουν με ένα μοναδικό τρόπο. Η συνισταμένη, η λεπτή ισορροπία αντίρροπων δυνάμεων συνιστά και την έννοια του μέτρου. Αυτή η μοναδικότητα του Αθηναίου πολίτη και της αθηναϊκής πολιτείας, που κατορθώνουν να συνδυάσουν τα πιο αντίθετα χαρακτηριστικά θα τονιστεί ιδιαίτερα και στη συνέχεια του λόγου καθώς θα παρακολουθούμε τη μοναδική αυτή σύνθεση να συμπληρώνεται. Όπως είδαμε και στην εισαγωγή (ΟΕΔΒ, σ. 14-15), ο Επιτάφιος παρουσιάζει μιαν εικόνα του αθηναϊκού πολιτεύματος, όπως ήθελε να το διαμορφώσει ο Περικλής και όπως το αντίκριζε, πιο πολύ σαν ιδανικό παρά σαν συντελεσμένη πραγματικότητα. Έτσι, στο κεφάλαιο αυτό μπορούμε να βρούμε στοιχεία εξιδανίκευσης: • αν και τονίζεται η σημασία της αξιοκρατίας, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σημαντικό ρόλο στη διάκριση των πολιτών έπαιζε η παιδεία, η οποία την εποχή αυτή βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση με την οικονομική κατάσταση των πολιτών. • αν και ο Περικλής τονίζει ότι δεν υπάρχουν περιορισμοί λόγω της κοινωνικής θέσης, γνωρίζουμε ότι οι θήτες δεν είχαν δικαίωμα εκλογής σε αξιώματα. • οι μαρτυρίες για συκοφάντες σκιάζουν τις άριστες σχέσεις των Αθηναίων πολιτών που περιγράφει ο Περικλής. • δεν πρέπει, επίσης, να ξεχνάμε και την υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας στην αθηναϊκή κοινωνία και την ύπαρξη μεγάλου αριθμού δούλων. Στοιχεία εξιδανίκευσης που υπάρχουν στο κεφ. 37:  Θέμα: Έπαινος της πολιτείας και των τρόπων ζωής του Αθηναίου πολίτη. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αθηναϊκού πολιτεύματος, όπως αυτά παρουσιάζονται στο κεφ. 37; • …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Π Ο Λ Ι Τ Ε Ι Α Τι χαρακτηρίζει την ιδιωτική και δημόσια ζωή των Αθηναίων πολιτών; • ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Με βάση τις πιο πάνω αρχές, σε ποιους τομείς της πολιτικής ζωής είχε δικαίωμα συμμετοχής ο Αθηναίος πολίτης; ………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………..……………………………………………… ι εξυπηρετεί ο έπαινος του αθηναϊκού πολιτεύματος; • Ο Περικλής επιμένει στον έπαινο του αθηναϊκού πολιτεύματος, γιατί ο ίδιος υπήρξε ένας από τους βασικούς συντελεστές και διαμορφωτές του. • Θέλει να τονώσει το ηθικό των συμπολιτών του στην αρχή ενός μακροχρόνιου πολέμου: το πολίτευμα είναι καρπός και των δικών τους προσπαθειών. Τους δημιουργεί ένα αίσθημα αυτοπεποίθησης και αυξάνει τη μαχητικότητά τους. • Με τον έπαινο της δημοκρατίας δίνει ο ρήτορας τη δική του απάντηση σε όσους εντός και, κυρίως, εκτός της Αθήνας αμφισβητούσαν την αξία της δημοκρατίας. Πώς παρουσιάζεται η έννοια της αρετής στο κεφ. 37 και με ποιες κοινωνικές τάξεις συνδέεται; ………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. διὰ δέος μάλιστα οὐ παρανομοῦμεν: Σχολιάστε την πιο πάνω φράση (δες και ΥΑΠ, σ. 28-29, ΟΕ∆Β, σ. 62) ……………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Με βάση τον προηγούμενο πίνακα, πώς πιστοποιείται η ελευθερία του Αθηναίου πολίτη τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια ζωή; ……………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………  Οι αντιθέσεις του κεφ. 37 και ο ρόλος τους (ΥΑΠ, σ. 33) δημοκρατία Ù ισονομία ισονομία Ù αξιοκρατία αξιοκρατία Ùσυμμετοχή των φτωχών ελευθερία Ù εσωτερικός σεβασμός (δέος) προσωπική ευχαρίστηση Ùυπακοή στους άρχοντες και στους νόμους ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΗΣ ανεκτικότητα Ù η ὁμολογουμένη αἰσχύνη Ποιος είναι ο στόχος της παράθεσης τόσων αντιθετικών χαρακτηριστικών; …………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Όπως είδαμε και στην εισαγωγή (ΟΕΔΒ, σ. 14-15) ο Επιτάφιος παρουσιάζει μια εικόνα του αθηναϊκού πολιτεύματος, όπως ήθελε να το διαμορφώσει ο Περικλής και όπως το αντίκριζε, πιο πολύ σαν ιδανικό παρά σαν συντελεσμένη πραγματικότητα. Έτσι στο κεφάλαιο αυτό μπορούμε να βρούμε στοιχεία εξιδανίκευσης: